غالباً توسط عموم مردم، رسانه‌ها و حتی توسط برخی جمعیت شناسان فرض می‌شود که مقدار باروری سطح جانشینی در جهان 2.1 است. برای مثال، در مقاله‌ای در مورد کاهش چشمگیر اخیر باروری در برخی از کشورهای در حال توسعه،کراست(: D8 2002 )، خاطرنشان می‌کند « امروزه زنان روستایی و خانواده‌های زاغه‌نشین در برخی از فقیرترین کشورها در حال آغاز اثبات اشتباه [کارشناسان] هستند، زیرا میزان باروری سریعتر از پیش‌بینی‌ها در مورد سطح جانشینی، به طور متوسط 2.1 برای هر مادر در حال کاهش یافتن است». نسخه 2000 پیش‌بینی‌های جمعیت جهان توسط سازمان ملل متحد، به سطح جانشینی 2.1 به عنوان میزان کل باروری اشاره دارد. سرانجام، پس از ارزیابی روند میزان کل باروری برای 143 کشور در حال توسعه از سال 1950 تا 2000، جان بونگارتس( 2: 2002) نتیجه می‌گیرد که: بعید است کشورهای در حال توسعه بر باروری جانشینی 2.1 کودک به ازای هر زن، همانطور که اغلب در پیش‌بینی‌های جمعیتی بیان می‌شود، همگرا شوند.

تغییرات جهانی در باروری سطح جانشینی در شکل 1 نشان داده شده است. محدوده‌ای از 2.05 برای رونیون تا 3.43 برای سیرالئون بسیار قابل توجه است. اکثر کشورهای دنیا و بیشتر کشورهای توسعه یافته دارای سطح جانشینی بین 0.1 تا 2.1 در میزان‌های کل باروری هستند. اما تقریباً 80 کشور در حال توسعه میزان‎‌های جانشینی باروری بیشتر از 2.2 را نشان می‌دهند. این طیف از رفتارها نشان می‌دهد که یک مقدار ثابت جهانی برای باروری کل سطح جانشینی وجود ندارد و در عوض مقادیر باروری جانشینی، خاص کشور است.

شکل1: توزیع میزان‌های کل باروری سطح جانشینی بر حسب کشور2000—1995(تعداد 187)، منبع : محاسبات نویسندگان از داده‌های سازمان ملل

مقادیر عددی برای باروری جانشینی، با استفاده از تخمین پریستون و همکاران (۲۰۰۱:۱۱۵) در شکل 1 محاسبه شده‌اند.

که در آن TFR_R مقدار [عددی] جایگزین برای میزان کل باروری، SRB نسبت جنسی در زمان تولد و برابر با نسبت تعداد ولادت پسر به دختر، و p(M_A) احتمال زنده ماندن تا میانگین سنی [در] نمایۀ میزان‌های باروری است. عامل تعیین‌کنندۀ اصلی اختلافات در میزان کل باروری کشورها، تفاوت در میزان مرگ و میر است. وقتی در عمل همۀ زنان تا میانگین سنی [در] نمایۀ میزان‌های باروری (اغلب تا سن ۲۵ یا ۳۰ سال) زنده بمانند، میزان کل باروری نزدیک به 2.1 خواهد بود. با این حال، وقتی که این نسبت بقا به حدود 0.6 سقوط می‌کند – چنان که در افغانستان، بروندی و سیررالئون رخ می‌دهد - به دنبال آن میزان‌های کل باروری جانشینی بالاتر از 3.3 می‌رسد.

مقایسه بین میزان‌های کل باروری مقطعی و سطوح باروری جانشینی مربوط به آن‌ها، اهمیت باروری جانشینی را روشن می‌کند. در نبود مهاجرت، اگر باروری بالاتر از [سطح] جانشینی باشد، تداوم وضعیت کنونی باروری و مرگ و میر موجب افزایش جمعیت در درازمدت است و اگر باروری کمتر از [سطح] جانشینی باشد، در نهایت کاهش جمعیت را در پی دارد. ارتباط بین باروری جانشینی و باروری واقعی برای کشورهای کمتر توسعه یافته در شکل ۲ نشان داده شده است. میزان‌های کل باروری مقطعی در راستای محور عمودی و میزان‌های باروری جانشینی در محور افقی نشان داده شده است. اگر باروری جانشینی به طور کلی ۲.۱ باشد، آنگاه کشورهایی که بالای (زیر) خط افقی مربوط به TFR=2.1 قرار گرفته‌اند باروری بالای (زیر) [سطح] جانشینی خواهند داشت. خط ۴۵ درجه نقاطی را ترسیم می‌کند که مقادیر TFR مقطعی و جانشینی برابر است. کشورهایی که بالا (زیر) این خط قرار می‌گیرند باروری بیشتر (کمتر) از جانشینی دارند.

اکثر 143 كشور كمتر توسعه يافته و به ويژه كشورهايي كه در فهرست سازمان ملل (سال ۲۰۰۱) با عنوان کمترین توسعه‌یافتگی از آن‌ها یاد شده، میزان‌های باروری به طور قابل ملاحظه‌ای بالاتر از باروری جانشینی است. این گزاره به هرترتیب صحیح است: خواه کشورهایی که بالای خط افقی مربوط به TFR=2.1 قرار گرفته‌‎اند را در نظر بگیریم و یا به شکل شایسته‌تر، آن‌هایی که بالای خط ۴۵ قرار گرفته‌اند را بشماریم. تنوع در [میزان] کل باروری، در بازه‌ای از بالای [مقدار] 1.0 برای هنگ‌کنگ تا ۸.0 در نیجر رخ داده است. اما خوشۀ داده‌ها برای کشورهایی با میزان کل باروری بالای ۴ یا ۵ هم نشان می‌دهد که مقدار باروری جانشینی همیشه ۲.۱ نیست و می‌تواند به نزدیک ۳.۵ برسد. دستاورد روشن سنجش [میزان باروری] جانشینی آن است که نشان می‌دهد باروری مقطعی چقدر از باروری جانشینی فاصله دارد. برای مثال، در مورد بوتسوانا در شکل ۲، میزان کل باروری مقطعی (۴.۳۵) نه تنها 107 درصد بالای ۲.۱ است، بلکه ۴۵ درصد بیشتر از مقدار میزان جانشینی خود یعنی ۳.۰۱ نیز هست.

وضعیت مشابه برای کشورهای بیشتر از همه توسعه یافتۀ جهان در شکل ۳ نشان داده شده است. برای دورۀ 2000-1995 بجز کشور آلبانی

شکل2. میزان کل باروری ومیزان کل باروری کل جانشینی کشورهای کمتر و کمتر از همه توسعه یافته 2000-1999( تعداد=143). منبع: محاسبات نویسندگان از داده‌های سازمان ملل(2001)

باروری در 44 کشور توسعه یافته‌تر کمتر از باروری جانشینی است. شکل 3 همچنین مشاهدات شکل 1 را تأیید کرده و نشان می‌دهد که همه کشورهای توسعه یافته‌تر مقدار باروری در سطح جانشینی بسیار نزدیک به 2.1 دارند.

عدم درک درست از تغییرات قابل توجه جهانی در باروری جانشینی ، بیشتر از یک اشتباه جمعیتی است که می‌تواند پیامدهای مهم سیاسی داشته باشد. در جدول 1 فاصله بین باروری مقطعی و باروری جانشینی برای جهان و مناطق مهم آن نشان داده شده است. سطوح مقطعی باروری کل در ستون 2 نشان داده شده است. ستون 3 مقادیر باروری جانشینی را که با استفاده از معادله (1) محاسبه شده است، نشان می‌دهد. ستون 4 انحراف واقعی از باروری جانشینی با مقدار 2.1 به عنوان میزان استاندارد باروری جانشینی را نشان می دهد. باروری جهان با این سنجش 34 درصد بیشتر از جانشینی است. در مقابل ، ستون 5 انحراف‌های بین باروری واقعی و جانشینی با استفاده از مقادیر جانشینی مربوط به منطقه خود را به دست می‌دهد.

شکل3. میزان کل باروری ومیزان کل باروری کل جانشینی کشورهای بیشتر توسعه یافته2000-1999( تعداد=44). منبع: محاسبات نویسندگان از داده‌های سازمان ملل(2001)

از این منظر جدید، باروری جهانی 21 درصد بیشتر از باروری جانشینی است که هنوز هم مطابق بسیاری از استانداردها زیاد است. اما مقدار آن نسبت به زمانی که حساب انگشتی 2.1 مد نظر باشد که مقداری گمراه کننده است، زیاد نیست. سطح باروری در اروپا صرف نظر از اینکه چه اندازه‌ای از جانشینی استفاده می‌شود، 33 درصد کمتر از باروری جانشینی است. از سوی دیگر ، باروری در آفریقا با در نظر گرفتن مقدار 2.1 151 درصد بیشتر از جانشینی است، اما با در نظر گرفتن سطح جانشینی منطقه خود 95 درصد ییشتر است.

در بسیاری از محافل سیاسی ، هدف ضمنی سیاست جمعیت در کشورهای با باروری بالا ، کاهش میزان کل باروری به 2.1 است. اطلاعات ستون 6 راه رسیدن به کاهش جمعیت را ، برای اکثر مناطق جهان ، نشان می‌دهد. در مقیاس جهانی میزان کل باروری 2.1 باعث می‌شود سطح باروری 10 درصد کمتر از باروری جانشینی باشد. به طور کلی، برای مناطق توسعه یافته‌تر و همچنین به طور جداگانه برای آمریکای شمالی و اروپا ، باروری کل 2.1 معادل با سطح جانشینی است. اما برای مناطق کمتر از همه توسعه یافته به ویژه آفریقا ، کاهش باروری به 2.1 تولد به ازاء هر زن در طول زندگی- در شرایط فعلی مرگ و میر در این مناطق - سرانجام منجر به کاهش جمعیت خواهد شد. در شرق آفریقا ، بارزترین نمونه ، کاهش باروری در این اندازه، کاهش باروری میزان‌های ولادت 29 درصد کمتر از جانشینی را موجب خواهد شد. اگر جمعیت شناسان به جای میزان کل باروری ، میزان خالص تجدید نسل (NRR) اعتماد کنند، می‌توان بخش عمده‌ای از سردرگمی پیرامون مقدار باروری جانشینی را از بین برد. از آنجا که NRR اندازه‌ای ترکیبی از باروری و مرگ و میر است ، باروری بدون ابهام جانشین می‌شود اگر و تنها اگر NRR = 1.0 باشد.

جدول 1. شکاف بین باروری واقعی و باروری جانشینی برای جهان و مناطق عمده 2000-1995

2.1/TFR_R	TFR/TFR_R	TFR/2.1	باروری کل در جانشینی TFR_R	میزان کل باروری TFR	منطقه
0.899	1.206	1.341	2.335	2.816	جهان
1.004	0.749	0.746	2.091	1.567	مناطق بیشتر توسعه یافته
0.886	1.307	1.475	2.37	3.097	مناطق کمتر توسعه یافته
0.764	1.991	2.605	2.748	5.471	کشورهای کمتر از همه توسعه یافته
0.912	1.205	1.322	2.303	2.776	مناطق کمتر توسعه یافته بغیر از کشورهای کمتر از همه توسعه یافته
1.007	0.959	0.952	2.085	1.999	آمریکای شمالی
1.001	0.671	0.67	2.097	1.408	اروپا
0.965	1.108	1.148	2.176	2.411	اقیانوسیه
0.968	1.238	1.28	2.17	2.687	آمریکای لاتین/کارائیب
0.97	1.406	1.45	2.164	3.044	آمریکای مرکزی
0.969	1.187	1.225	2.166	2.572	آمریکای جنوبی
0.94	1.119	1.19	2.234	2.5	کارائیب
0.778	1.954	2.511	2.699	5.273	آفریقا
0.713	2.069	2.901	2.944	6.093	شرق آفریقا
0.765	2.334	3.052	2.745	6.409	مرکز آفریقای
0.912	1.553	1.703	2.302	3.576	شمال آفریقا
0.86	1.349	1.569	2.442	3.294	جنوب آفریقا
0.758	2.145	2.831	2.772	5.945	غرب آفریقا
0.905	1.163	1.285	2.320	2.699	آسیا
0.942	0.790	0.839	2.230	1.762	شرق آسیا
0.933	1.256	1.346	2.251	2.826	آسیای جنوب شرقی
0.866	1.474	1.703	2.426	3.577	آسیای جنوب مرکزی
0.942	1.729	1.836	2.23	3.855	غرب آسیا

منبع: محاسبات نویسندگان از داده‌های سازمان ملل(2001)

بحث

این استدلال مورد بحث است که کاهش باروری در کشورهای در حال توسعه می‌تواند با عدم کاهش مرگ و میر رخ دهد. حال آن که این باور منطقی نیست که فشارهای اجتماعی و اقتصادی که باعث کاهش باروری می‌شوند، باعث کاهش مرگ و میر ‌شود. مطالعات نشان می‌دهد که شیوع رو به افزایش HIV/ایدز می‌تواند مرگ و میر بیشتر و باروری کمتری را درپی داشته باشد. مطالعات انجام شده در روستاهای اوگاندا، تانزانیا، کینشاسا [پایتخت جمهوری دموکراتیک کنگو] و زئیر همواره نشان می‌دهد که میزان باروری زنان دارای HIV مثبت 20 تا 30 درصد کمتر از همتایان سالم است (Carpenter et al. 1997; Hunter et al.2003; Ryder et al. 1991; Sewankambo et al. 1994).

این تفاوت‌ها دارای دو مولفه رفتاری و زیست‌شناختی هستند، بطور مثال در جمعیت مبتلا [به HIV] میزان‌ بیوگی و طلاق نسبت به زنان سالم بالاتر و میزان بازازدواج کمتر و میزان مقاربت جنسی کمتر است. میزان استفاده از ابزار جدید پیشگیری از بارداری بالا بوده و تعداد سقط جنین‌های غیرارادی و مرده‌زایی افزایش یافته است و نیز زنان مبتلا افزایش آمنوره و (درمیان مردان مبتلا) کاهش نطفه را تجربه کرده‌اند (Hunter et al.2003). در بسیاری از کشورها که HIV شیوع بیشتری دارد، تحقق چنین افزایشی احتمالاً مرگ و میر بیشتر و همچنین باروری کمتری را به دست می‌دهد. زیرا زنان مبتلا به HIV سهم بیشتری از بزرگسالان را دارا می‌باشند. (Gregson et al.1997;

Heuveline 2003). همچنین هاولین[1](2003) در گزارش خود نشان می‌دهد که تأثیر زنان HIV مثبت بر باروری بیش ار تأثیر مرگ و میر بر رشد جمعیت آینده است. همانطور که هاولین(2003) عقیده دارد تأثیر HIV بر باروری می‌تواند بسیار زیاد باشد، به طوری که فشار مراقبتی بر روی زنان نامبتلا در مناطق شیوع بالا، باروری آن‌ها را تحت تأثیر قرار می‌دهد.

علاوه بر این سازمان ملل در مورد برنامه پیش‌بینی جمعیت خود به صراحت و بدون ابهام اعلام کرده است که ابتلا به HIV/ ایدز بر باروری تاثیر داشته و نه تنها ایدز منجر به کاهش باروری از طریق مرگ زودرس زنان تازه بالغ که در سن فرزندآوری می‌باشند شده است، بلکه HIV بر روی باروری زنانی که با این بیماری زندگی می‌کنند، تاثیر دارد.(سازمان ملل 2003). ( برای برآورد تاثیر ایدز بر میزان مرگ و میر کودکان، نسخه2000 سازمان ملل(2002:109) فرض شده است که باروری زنان مبتلا به ایدز 20درصد کمتر از زنان سالم در هر گروه سنی می باشد). شکل متوسط پیش‌بینی نسخه 2000 سازمان ملل برای بوتسوانا، لسوتو، آفریقای جنوبی و سوازیلند - چهار کشوری که برآورد شیوع ایدز در سال 2001 فراتر از 20 درصد است(سازمان ملل 2003، جدول 17 ضمیمه)- نشان می‌دهد که افت باروری زیر سطح جانشینی در مقادیر TFR، 15 تا 30 درصد بیشتر از 2.1 است (سازمان ملل، 2001). در نسخه 2002، در مقایسه با نسخه 2000 تاثیر جدی‌تر و طولانی مدت فراگیری ایدز و پایین آمدن سطح باروری در آینده را نشان می‌دهد. درکشورهای بوتسوآنا، لسوتو، افریقای جنوبی و سوآزیلند پیش‌بینی می‌شود که در فاصله 2000 تا 2050 شاهد از دست دادن جمعیت باشیم(سازمان ملل 2003). تجارب اخیر در بسیاری از کشورهای اروپای شرقی و غربی در کنار چندین جمهوری اتحاد جماهیر شوروی، بر این مفهوم اعتقاد دارند که باروری نمی‌تواند به طور قابل ملاحظه‌ای کاهش یابد بدون اینکه توأم با اصلاح مرگ و میر باشد. در آنجا، با توجه به افزایش تدریجی امید به زندگی در بدو تولد، باروری به شدت پایین‌تر از جانشینی- در برخی موارد نزدیک به یک تولد در طول زندگی هر زن- کاهش یافته است، (سازمان ملل 2003، ضمیمه جدول 11ضمیمه).

اینکه تا چه اندازه می‌توان تغییرات باروری و مرگ و میر را مستقل از هم جلوه داد موضوعی است که نیازمند پژوهش بیشتر است. ولی به وضوح، برمبنای شواهدی که در حال حاضر در دسترس است غیر واقعی نیست اگر فرض کنیم کشورهایی که اثرگذاری ایدز در آنها آغاز شده و جاهایی که ممکن است در آینده شیوع قابل توجه ایدز را داشته باشند باروری سریعتر از آنچه پیش‌بینی شده است کاهش یابد در حالی که مرگ و میر همچنان بالا است و حتی بالاتر هم می‌رود.

نتیجه گیری

این یادداشت کوتاه قبل از هر چیز به عنوان یک یادآور مهم به کار گرفته می‌شود [و بیان میکند] که تغییرات قابل توجهی در سطح جهان در میزان کل باروری سطح جانشینی وجود دارد. درنظرگرفتن عدد 2.1 به صورت ثابت و بدون تغییر به عنوان باروری سطح جانشینی گمراه کننده و نادرست است. در شرایط کنونی مقدار باروری جانشینی از کمینه 2.05 در ریونیون تا مقدار 67درصد بیشترِ 3.43 در سیرالئون تغییر می‌کند. بیشترین تغییر در کشورهای کمتر توسعه یافته آن هم به دلیل تفاوت‌های مرگ و میر میان ملیت‌ها، رخ می‌دهد. و این تفاوت‌ها احتمالاً با گسترش ایدز بیشتر می‌شود. فقط در بین کشورهای توسعه یافته‌تر میزان باروری جانشینی به طور معمول بین 0.1 تا 2.1 تغییر می‌کند. نیاز است سیاست‌گذاران نسبت به تغییرات باروری جانشینی در سطح کشور حساس باشند. بهتر است به جای استفاده از استاندارد مفروض جهانی سیاست‌های باروری جانشینی کشور خود را مد نظر قرار دهند. عدم انجام این کار به ویژه در مواجه با مرگ و میر غیر معمول-بالا، می‌تواند منجر به پیامد باروری شود که ممکن است پایین‌تر از آنچه هدف بوده باشد.

ترجمه: فلورا عبداللهیان
با همکاری گروه ترجمه دفتر آمار جمعیتی به سرپرستی علیرضا ساجدی (حسین بهرامی، سیدمحمد حسینی، فرشته زمانی، محدثه صفاکیش)

منابع

Bongaarts, J. (2002), The end of the fertility transition in the developing world,Working Paper No. 161, Policy Research Division, New York: Population Council.

Carpenter, L.M., Nakiyingi, J.S., Ruberantwari, A.,Malamba, S.S., Kamali, A., & Whitworth, J.A.G. (1997), Estimates of the impact of HIV infection on fertility in a rural Ugandan population cohort, Health Transition Review 7(Suppl. 2): 113–126.

Crossette, B. (2002), Experts scaling back their estimates of world population growth, The New York Times 20: D8.

Gregson, S., Zhuwau, T., Anderson, R.M., & Chandiwana, S.K. (1997). HIV and fertility change in rural Zimbabwe, Health Transition Review 7(Suppl. 2): 89–112.

Heuveline, P. (2003), HIV and population dynamics: A general model and maximumlikelihood standards for East Africa, Demography 40(2): 217–245.

Hunter, S.-C., Isingo, R., Ties Boerma, J., Urassa, M., Mwaluko, G.M.P., & Zaba, B. (2003). The association between HIV and fertility in a cohort study in rural Tanzania, Journal of Biosocial Sciences 35: 189–199.

Preston, S.H., Heuveline, P. & Guillot, M. (2001), Demography: Measuring and Modeling Population Processes, Oxford: Blackwell Publishers Ltd. Ryder, R.W., Batter, V.L., Nsuami, M., Badi, N., Mundele, L., Matela, B., Utshudi, M., &

Heyward, W.L. (1991), Fertility rates in 238 HIV-1-seropositive women in Zaire followed for 3 years post-partum, AIDS 5(12): 1521–1527.

Sewankambo, N.K., Wawer, M.J., Gray, R.H., Serwadda, D., Li, C., Stallings, R.Y., Musgrave, S.D. & Konde-Lule, J. (1994), Demographic impact of HIV infection in rural Rakai District, Uganda: Results of a population-based cohort study, AIDS 8(12): 1707–1713.

United Nations (2001), World Population Prospects: The 2000 Revision, Volume I: Comprehensive Tables, Department of Economic and Social Affairs, Population Division, ST/ESA/SER.A/198, New York: United Nations.

United Nations (2002), World Population Prospects: The 2000 Revision, Volume III: Analytical Report, Department of Economic and Social Affairs, Population Division, ST/ESA/S

United Nations (2003), World Population Prospects: The 2002 Revision. Highlights, Department of Economic and Social Affairs, Population Division, ESA/P/WP.180, February 26, New York: United Nations

گروه کاربری:

نسخه چاپی

تاریخ ثبت :

۱۳۹۹/۴/۲۲

کلمات کلیدی :

آمار حیاتی,